Films om te beluisteren

Film en livemuziek in het Muziekgebouw

2 maart 2023
door Sasja Koetsier

Een van de interdisciplinaire programma’s van Muziekgebouw aan ’t IJ is de concertserie Film en livemuziek, waarin gerenommeerde solisten en ensembles klassiekers uit de gloriejaren van de stille film van een nieuwe, live uitgevoerde score voorzien. De spannende wisselwerking tussen muziek en beeld die dat oplevert, geeft ook de mogelijkheid om ijkpunten uit de geschiedenis van de filmkunst te ervaren zoals ze werkelijk bedoeld zijn. Want als geen ander bewijzen deze films dat filmkijken meer is dan kijken alleen. 

Verre van stil
Geluidseffecten, gesproken commentaar, begeleidende muziek en zelfs acteurs die achter het filmdoek de dialoog tussen de personages uitspeelden: ook in het tijdperk van de 'still' film was een voorstelling verre van stil. Met name in de twintiger jaren van de vorige eeuw, de periode waaruit de films afkomstig zijn die het Muziekgebouw in samenwerking met Eye Filmmuseum selecteert voor deze serie, was de live score een onmisbaar onderdeel van de film geworden. In deze periode verrezen in de grote steden luisterrijke filmpaleizen zoals het Amsterdamse Tuschinski-theater, waarmee het nieuwe medium zich letterlijk een eigen, volwaardige plek in het culturele leven had verworven. 


^{Orlacs Hände (1924)}

Creatieve impuls
Het succes van cinema als betaalbare en toegankelijke vorm van entertainment gaf een enorme creatieve impuls aan de makers. Die leidde tot een explosie aan zeer diverse filmstromingen, waarin volop werd geëxperimenteerd met camerastandpunten en -bewegingen, montage en licht om het publiek te betoveren, mee te slepen en onder te dompelen in de film. Dat gebeurde niet alleen met visuele middelen; ook de muzikale begeleiding werd steeds belangrijker. In de moderne bioscooptheaters konden langere films worden vertoond zonder herhaalde onderbrekingen. Daardoor ontstond er ruimte voor verhaallijnen die zich uitstrekten over de volle lengte van de film. Om die te ondersteunen, kwam er ook behoefte aan een doorlopende muzikale score. 


^{Nosferatu (1922)}

Nieuwe filmscores
In de kleinere theaters kon dat een ter plekke geïmproviseerde pianoscore zijn, waarin een vaardige pianist putte uit bekend klassiek of populair repertoire. De grootstedelijke filmpaleizen hadden grotere begeleidingsensembles in dienst, die voor elke premièrefilm een nieuwe score, soms door de orkestleider zelf gecomponeerd of gearrangeerd, instudeerden. Met terugkerende muzikale thema’s vertolkten deze filmscores de emotionele staat van de hoofdpersonages en ondersteunden de dramatische lijn; zo hielpen ze het publiek om zich te laten meevoeren in de vertelling. Studio’s en distributeurs traden hierin soms actiever op, door bijvoorbeeld cue sheets bij de film te leveren met muzieksuggesties per filmscène. Voor andere producties werden eigentijdse componisten aangetrokken om nieuwe filmscores te schrijven. De concerten in de serie Film en livemuziek laten dezelfde afwisseling zien tussen improvisatiescores, compilaties van bestaand materiaal en originele composities.



De rollen omgedraaid
In het middag- of avondvullende programma dat de filmtheaters aanboden, was de rol van het bioscooporkest overigens niet beperkt tot het begeleiden van de hoofdfilm. De musici speelden ook de ouverture waarmee de voorstelling begon, de begeleiding van het voorprogramma en een muzikaal intermezzo. De kwaliteit van de muziek en de musici werd in het laatste decennium van de stille film een wezenlijk onderdeel van de attractie van een bioscoopbezoek – en bleef dat nog jaren na de introductie van de geluidsfilm, die vanaf 1927 opkwam. Een deel van het filmpubliek van toen kwam in de bioscoop voor het eerst in contact met live uitgevoerde klassieke muziek. Nu lijken de rollen omgedraaid; in het Muziekgebouw zijn het de musici die met hun virtuoze, verfrissende scores aanleiding geven tot een (hernieuwde) kennismaking met klassieke hoogtepunten uit een invloedrijke filmperiode.

Concerten