Interview met Raphaël Pichon

'Ik ben religieus omdat ik in Bach geloof'

10 november 2022
tekst: Wenneke Savenije

Je zou hem de knuffelbeer van de muziekrecensenten kunnen noemen, die unaniem met hem weglopen. De Volkskrant sprak zelfs van ‘de groeibriljant van de Franse Muziekscene’ en noemde hem ‘een grootgrutter in jubelrecensies en prijzen’. De Franse dirigent Raphaël Pichon (38), oprichter van het Ensemble Pygmalion, is hot. Zijn uit 16de-eeuwse operafragmenten samengestelde Stravaganza d’amore, die in 2019 in het Muziekgebouw klonk, werd een hit. Naar aanleiding van zijn Matthäus Passion werd hij omschreven als ‘de dirigent die de kunst verstaat Bach wakker te kussen’. Nu komt Pichon weer naar het Muziekgebouw met zijn trilogie De Wegen van Bach. Een gesprek met een eigenzinnige barokmusicus.

Eeuwige liefde
Zijn grote voorbeeld is Nikolaus Harnoncourt. Maar met zijn verwarde donkerblonde haardos, zijn magere lijf, zijn onrustige bewegingen en zijn dromerige, bruine hertenogen doet Raphaël Pichon eerder denken aan een 19de-eeuwse romanticus die uit de lijst van een schilderij van Caspar David Friedrich is gestapt. Of aan de rusteloos dolende ‘Einzelgänger’ uit Schuberts liedcyclus Winterreise.

Toch is zijn sobere website een modelvoorbeeld van eigentijds design en over zijn theatrale videofilmpjes is goed nagedacht door mensen die de kunst van pakkende teasers verstaan. Veel tijd heeft hij niet als we via een voortdurend uitvallende zoomverbinding een gesprek over zijn Bachtrilogie proberen te voeren, want hij moet zo naar het centrum van Parijs voor een repetitie met zijn Ensemble Pygmalion van Mein Traum, een zorgvuldig samengestelde muzikale collage van muziek van Schubert, Schumann en Weber, met Schuberts onvoltooide Achtste symfonie als rode draad. Maar hij néémt de tijd, al was het maar omdat we praten over zijn idool: Johann Sebastian Bach.

Pichon: ‘Bach heeft mijn leven veranderd... Toen ik een kind was kreeg ik de kans om te zingen en het eerste wat ik zong was de Johannes Passion van Bach. Ik was pas negen jaar, maar die ervaring veranderde mijn leven totaal. Ik raakte bezeten door muziek. Later, als tiener, werd ik nog meer euforisch over Bach. Ik studeerde behalve zang en viool inmiddels ook piano en orgel. Ik begon als organist ook diensten in de kerk te spelen, een fantastische ervaring. En altijd was daar Bach. Ik hongerde naar zijn muziek en wilde absoluut nog méér weten over Bach als mens en over al zijn werken. Ik wilde alles over hem ontdekken en dat is nog steeds zo.

'Bach is iemand die je met zijn geniale muziek de weg wijst'

Bach is voor mij gewoon de componist van wie ik het meeste houd, de man die ik het meeste nodig heb in mijn muzikale leven. En daarom moet ik elk jaar wat tijd met hem doorbrengen en samen met mijn groep, Ensemble Pygmalion, een aantal van zijn werken uitvoeren. Bach is voor mij absoluut essentieel. Hij is misschien wel de componist die het meest nabij voelt. Ik ervaar Bach wanneer ik zijn muziek uitvoer alsof we een geweldige vriendschap hebben. Wat deze man ons heeft gegeven is van levensbelang, omdat het niet alleen over muziek gaat. Het gaat ook over menselijkheid, over polariteit, over spiritualiteit en integriteit.

Bach was het volmaakte bewijs van de mens die naar God geschapen is, misschien verklaart dat de gretigheid waarmee ik nog steeds alles over Bach en zijn werken wil weten. Voor mij is hij iemand die je met zijn geniale muziek de weg wijst en daarmee je hele leven op een ander spoor kan zetten. En altijd zijn er weer andere dingen te ontdekken in zijn muzikale universum. Bach schreef zijn muziek tere er van God ondertekende alles met Soli Deo Gloria. Ikzelf ben religieus omdat ik in Bachs muziek geloof. Bach is mijn God.’ 

Open mind
Als tiener van vijftien of zestien wist Pichon dat hij later wilde gaan dirigeren. Maar hij realiseerde zich ook dat doorgaan met zingen en spelen hem de unieke gelegenheid bood om veel ervaring op te doen. ‘Vooral als zanger heb ik tien jaar professioneel gewerkt en daardoor had ik de mogelijkheid om met veel verschillende groepen te zingen. Met name polyfone zang uit de Renaissance, maar ik zong ook in producties met hedendaagse muziek. Als zanger van zowel oude muziek als eigentijdse muziek heb ik fantastische dirigenten en geweldige musici meegemaakt. Het was heel cool om op zoveel verschillende terreinen actief te kunnen zijn. Ik heb daar zoveel van geleerd. En dankzij al die fantastische ervaringen ben ik als dirigent in staat om ook aan de andere kant van de spiegel te kijken, hoe het is voor de musici. Ik blijf zingen en spelen, bij voorkeur werken van Monteverdi en Cavalli, en ik speel vaak mee op het klavecimbel als we met Ensemble Pygmalion oude muziek uitvoeren.

'Om goed muziek te kunnen maken moet je voorkomen dat je met oogkleppen oploopt'

Zijn honger naar muziek heeft Pichon een open blik gegeven naar de verschillende manieren waarop je bepaalde muziekgenres en stijlen uit zou kunnen voeren. ‘Natuurlijk was ik enorm gefascineerd door de eerste generatie pioniers die zich hebben ingezet om de oude muziek op een authentieke manier uit te voeren. Een van mijn helden is Nikolaus Harnoncourt, die van origine een uitstekende cellist in de Wiener Philharmoniker was en pas later ging dirigeren. Hij is heel belangrijk geweest voor het herontdekken en opfrissen van de manier waarop je oude muziek zou kunnen uitvoeren. En behalve dat hij enorm belangrijke impulsen aan het muziekleven heeft gegeven, was hij ook in staat is om muziek te verbinden met filosofie en menselijkheid. In die zin is deze man nog altijd een rolmodel voor mij. En dat geldt eigenlijk voor alle kopfiguren uit deze generatie barokspecialisten, waaronder Philippe Herrewege en John Eliot Gardiner. Maar ik ben zeker ook beïnvloed door sterke muzikanten en grote persoonlijkheden als Leonard Bernstein en Carlos Kleiber. Ik heb me volgezogen met de manier waarop deze geweldige figuren dirigeren en dat heeft zeker zijn invloed op mij gehad. Om goed muziek te kunnen maken moet je proberen te voorkomen dat je met oogkleppen oploopt.’ 

Muzikale borstvoeding
Als ik opper dat de eerste generatie barokmusici instrumentaal gezien nogal eens beneden de maat speelden, reageert Pichon: ‘Laten we het perspectief veranderen! Op dit moment zitten we als musici in een periode waarvoor we heel erg dankbaar mogen zijn. We hebben veel meer vrijheid gekregen in de manier waarop je muziek zou kunnen uitvoeren, juist ook omdat er dankzij de authentieke muziekpraktijk veel meer mogelijkheden op het gebied van de interpretatie zijn ontstaan. De hausse om alles anders te willen gaan spelen was absoluut noodzakelijk om als het ware de ramen weer open te zetten. Onder de pioniers waren ook veel geweldige muzikanten, zoals klavecinist Gustave Leonhardt of de Franse dirigent Jean-Claude Maligoire, die als hoboïst solopartijen speelde onder Herbert von Karajan'.

'Veel mensen uit die eerste generatie waren werkelijk grote muzikanten en ze hadden de moed en de kracht om uit de gangbare muziekpraktijk te stappen. Al hun tijd hebben ze besteed aan het wissen van ingesleten gewoontes in de uitvoeringspraktijk van met name oude muziek door de resetknop in te drukken, met de bedoeling het muzikale perspectief van uitvoerders totaal te veranderen. En natuurlijk, in het begin was het allemaal nog een beetje ruw en soms een beetje moeilijk om naar te luisteren. Maar dit dogmatische moment was absoluut noodzakelijk om nieuwe generaties musici te laten ontstaan die de technische kwesties van de barokinterpretatie aankunnen en hun interpretaties weten te vermengen met filologische en filosofische retoriek. En zo zijn er nog veel meer aspecten. Ik ben echt dankbaar voor deze generatie, want wat zij hebben bereikt is nu onze borstvoeding.’ 

Drieluik
Op 3 december komen Pichon en zijn Ensemble Pygmalion naar het Muziekgebouw aan ’t IJ in Amsterdam voor het programma De vaders van Bach, het eerste deel van zijn drieluik De Wegen van Bach, waarmee de dirigent ook door Frankrijk, Spanje en Duitsland toert. Op het programma staan werken van Bachs voorvaderen, waaronder Johann Michael Bachs met Unser leben währet siebenzig Jahre en Johann Christoph Bachs met Herr, wende dich und sie mir gnädig. Maar er staan ook werken van Hieronymus Praetorius (Laudate Dominun a 8 en Magnificat per omnes versus super ut re mi fa sol), Mathhias Weckmann (Es erhub sich ein Streit) en Heinrich Isaac (O Welt, ich muss dich lassen) op het programma.

'We willen nieuwe verhalen vertellen over Bach'

‘Het idee is om een Odyssee aan het publiek te presenteren,’ zegt Pichon: ‘We willen het publiek in drie afleveringen van De wegen van Bach nieuwe verhalen vertellen over Bach en zijn voorvaderen, zijn leermeesters en zijn belangrijkste inspiratiebronnen. Het is een langdurig project, waaraan we het vorige seizoen begonnen zijn. Toen voerden we in drie avonden de belangrijkste hoofdstukken uit Bachs oratoria uit, waaronder de Johannes Passion en het Weihnachts-Oratorium. Dit seizoen keren we terug naar de wortels van Bach, omdat we willen proberen te begrijpen hoe een genie als Bach überhaupt mogelijk was en wat zijn bronnen waren.'

Bachdynastie
'Het idee is om terug te gaan naar de eerste vaders van Bach. Onder andere door belangrijke werken uit de katholieke eredienst uit te voeren, maar ook door aandacht te besteden aan de voorvaderen uit Bachs eigen familie. De Bachdynastie was zo rijk aan grote componisten. De muzikale stamboom begint met Johannes Bach, organist in Ehrfurt in de vroege 17de eeuw. Dan duiken er verschillende muzikale ooms van Bach op in Erfurt, Schweinfurt, Arnstadt en Eisenach. Velen van hen schreven werkelijk spirituele, diepe, ontroerende en intense muziek. We proberen in elk programma een mooie combinatie te brengen, met ook nog een beetje drama erbij. Het is zeker dat Bach alle stukken die we gaan uitvoeren ook daadwerkelijk kende, want ze komen allemaal uit zijn eigen muziekcollectie. Hij kende al deze muziek van zijn ooms persoonlijk.'

'Van Matthias Weckman weten we niet zeker of zijn muziek ook in de collectie van Bach zat, maar we weten wel dat Bach deze generatie van componisten kende. Toen hij in 1705 op zijn 20ste besloot naar Lübeck te reizen, een voetreis van 400 kilometer, om de befaamde Deens-Duitse componist en organist Dietrich Buxtehude te ontmoeten, wist hij dat hij daar jongere componisten als Matthias Beckman, Christoph Bernard en Nicolaus Bruhns zou ontmoeten die ook bij Buxtehude in de leer waren gegaan. Het gaat dus over al deze echt belangrijke invloeden op Bach, toen hij nog een jonge en ontvankelijke componist was.’



Eigenzinnig
In die tijd was Bach een stoere en eigenzinnige jongeman, die niet van plan was zijn hoofd te buigen voor zijn meerderen en opdrachtgevers. In 1705 gaf het kerkbestuur van Arnstadt, waar Bach werkte als organist, hem toestemming om voor een paar weken op reis te gaan naar Lübeck waar hij Buxtehude wilde horen spelen in de Marienkirche. Bach raakte zo gefascineerd door het spel van Buxtehude dat hij pas drie maanden later terugkeerde naar Arnstadt. Daar kreeg hij, mede vanwege de ‘vreemde klanken’ die hij onder invloed van Buxtehude was gaan produceren, een berisping van het kerkbestuur. Bach weigerde echter zich te verdedigen tegenover een groep bekrompen en conservatieve oude heren. Het conflict liep uiteindelijk met een sisser af, omdat het kerkbestuur besefte dat de jonge en onstuimige Bach wel geniaal orgel speelde, zodat hij het voordeel van de twijfel kreeg.

Toen Bach rond 1708 als organist en concertmeester werkte aan het hof van Wilhelm Ernst von Sacksen-Weimar, die niet bereid was hem tot zijn hofkapelmeester te benoemen, voelde de jonge componist zich niet genoeg gewaardeerd. Bach diende meteen zijn ontslag in toen hij een veel lucratiever aanbod kreeg om hofkapelmeester te worden van de muzikale prins Leopold van Anhalt-Köthen. Dat kwam hem op een verblijf van vier weken in een kerker in Weimar te staan, want de hertog wilde Bach niet laten gaan. Door tussenkomst van prins Leopold en Koning August II, de keurvorst van Saksen, werd hij tenslotte weer vrijgelaten.



Leerscholen
Pichon: ‘We hebben besloten in het tweede deel van onze trilogie Bachs leermeesters te laten horen van net vóór zijn reis naar Lubeck. Als opgroeiende jongeman werd hij naar het gymnasium van Lüneborg gestuurd en daar had hij de kans om de unieke muziekbibliotheek te ontdekken, die onder meer veel Duitse kerkmuziek omvatte. Maar we weten dat er in deze bibliotheek ook Italiaanse muziek bewaard werd, van componisten als Monteverdi, Carissimi en Gabrieli. Voor de eerste keer in zijn leven ontdekte Bach de belangrijke invloed van deze Italiaanse componisten op Duitsland, van Gabrieli tot Carissimi, van wie we werken uitvoeren in aflevering twee, De meesters van Bach. In dat programma laten we ook Duitse componisten horen als Johann Pachelbel, Heinrich Schütz, Andreas Hammerschmidt en Georg Böhm, met de bedoeling een dialoog te creëren tussen Duitse componisten van die tijd, om zo de invloeden te laten horen die echt belangrijk zijn geweest voor de jonge Bach.'

'De invloed van Vivaldi op Bach kwam pas veel later, allereerst via transcripties van zijn werken voor orgel. Bach raakte gefascineerd want hij was enorm leergierig en ik geloof dat hij de droom had om ooit in zijn leven naar Italië te reizen. Maar hij was te arm en hij had bovendien niet de juiste connecties om die reis te kunnen organiseren, terwijl een man als Händel die kans wel had en naar Rome reisde, waar hij zijn carrière begon. De unieke kans voor Bach om meer muziek te kunnen ontdekken was deze bibliotheek in Lüneborg.'

Soli Deo Gloria
'Ik denk dat hij in sommige opzichten niet echt een man van zijn tijd was. Hoewel hij best van het leven genoot – Bach hield van koffie en roken, en hij verwekte twintig kinderen- was hij voor alles een gelovig man. En ook een erudiet en geleerd mens, die zich grondig verdiepte in de Bijbel en de wetenschappen. Zijn religieuze aard heeft vermoedelijk mede zijn keuze bepaald om in Leipzig te blijven, maar we weten dat hij graag meer zou hebben gereisd om ook in Europa erkenning te krijgen. Bach koos er uiteindelijk voor om in Leipzig te blijven en zijn leven te wijden aan onderwijs en het schrijven van gewijde muziek. Dat hij zijn werken ondertekende met Soli Deo Gloria is een belangrijke samenvatting van zijn persoonlijkheid‘.

Foto's Raphaël Pichon: Piergab
Foto's Ensemble Pygmalion: Fred Mortagne

Dit artikel verscheen oorspronkelijk De Nieuwe Muze van november 2022
www.denieuwemuze.nl

Concerten