György Kurtág

'Altijd op zoek naar de muzikale waarheid'

1 februari 2023

Tekst: Frederike Berntsen

“Elke noot die hij schrijft is essentieel. Nooit is er het idee van smalltalk. Nooit is zijn bedoeling om iemand of een publiek te plezieren. Voor hem geldt alleen de waarheid, het essentiële: dat je nooit kunt liegen als je muziek maakt.”
- Heinz Holliger, hoboïst, componist en goede vriend van György Kurtág

György Kurtág, 97 jaar, is altijd op zoek naar de muzikale waarheid, het liefst in de vorm van de miniatuur. Vele daarvan zijn te horen in het Muziekgebouw tijdens het Kurtág Festival. Prominente musici zijn te vinden op het podium, onder wie de pianisten Pierre-Laurent Aimard en Tamara Stefanovich, de cellist Jean-Guihen Queyras, de sopraan Gerrie de Vries en het Dudok Quartet Amsterdam. 

Als elfjarige hoorde György Kurtág (Lugoj – Roemenië, 1926) Schuberts Achtste symfonie, de Onvoltooide, op de radio. Hij vroeg zijn ouders om de partituur, onderzocht de muziek op de piano, en wist: musicus zijn is mijn bestemming. Kurtág speelde vierhandig piano met zijn moeder, en danste met haar. Als klein kind zette hij zijn eerste noten op papier, pianostukjes. Bartók noemt hij zijn moedertaal.


_{György en Márta Kurtág in 1987 (foto Andrea Félvegi)}

Tijdens zijn studies compositie, piano en kamermuziek aan de Franz Liszt Academy of Music in Boedapest ontmoette Kurtág zijn toekomstige vrouw Márta, met wie hij 72 jaar getrouwd zou blijven. Ze stierf in 2019, op 92-jarige leeftijd. Ze was niet alleen zijn muze en de moeder van hun zoon, maar ook zijn eindredacteur, raadgever, criticus en artistieke motor. Het beeld van de beide musici samen achter een piano terwijl ze Kurtágs Játékok (‘spelletjes’) en zijn Bachbewerkingen spelen, is bij velen bekend.


_{György Kurtág geeft masterclass in 2004 (foto Andrea Félvegi)}

Kurtág heeft twijfel als basishouding, ziet lesgeven als een manier van leven en heeft geen tijd voor mensen die zeker zijn van zichzelf. Vriendschappen sluit hij voor het leven. Hij en zijn landgenoot György Ligeti waren zestig jaar lang diep bevriend.


_{Gedeelte uit partituur van Játékok "Hommage à Ligeti" uit 2005 (courtesy Paul Sacher Foundation, Basel, György Kurtág Collection)}

In Parijs, waar de Kurtágs arriveerden na de Hongaarse opstand in 1956, nam de musicus les bij Messiaen en Milhaud. Kurtág maakt in deze stad een diepe depressie door en ontmoet er kunstpsychologe Marianne Stein, die hem psychologisch en creatief op het juiste pad zet. Hij komt in aanraking met muziek van Webern – ook een meester van de miniatuur – en met het werk van Samuel Beckett, die een levenslange bron van inspiratie blijft. Na terugkeer in Boedapest in 1959 zag de wereld in Kurtágs hoofd er anders uit, zijn Strijkkwartet dat hij in die tijd componeerde werd zijn opus 1. 

Internationale bekendheid kwam met Messages of the Late Miss R.V. Troussova voor sopraan en kamerensemble, dat tijdens dit festival op 10 maart op het programma staat. In 2019 bereikte Kurtág zijn opus 50, hij was toen zelf voor in de negentig. Componist, pianist en docent György Kurtág denkt in muzikale frasen met een begin en een eind, hij zoekt geen verticale abstractie, maar de horizontale lijn. Zijn oeuvre omvat muziek voor uiteenlopende instrumenten, duetten, trio’s en veel vocale muziek. En zeg nooit nooit: Fin de partie, Kurtágs eerste opera, gebaseerd op een eenakter van Beckett, ging in 2018 in de Milanese Scala in première. Tot op de dag van vandaag componeert Kurtág gestaag door.


_{György Kurtág in 2022 (foto Andrea Félvegi)}

In Nederland is Kurtág beslist geen onbekende. In 1987 stond hij centraal op het Holland Festival, het Koninklijk Conservatorium in Den Haag zette in de jaren negentig een onderwijsproject op rondom de componist. In 2017 verscheen een indrukwekkende cd-box met de complete werken voor ensemble en koor, uitgevoerd door het Asko|Schönberg en het Groot Omroepkoor onder leiding van Reinbert de Leeuw. 

De Leeuw kende ze allemaal, zei hij eens in een interview, Boulez, Stockhausen, Nono, Maderna, Cage, Ligeti, Kagel. Hij dacht een goed idee te hebben van wat het twintigste-eeuwse componeren inhield. ‘En toen kwam de muziek van Kurtág. Dat was een echte schok voor me, die mijn perceptie van muziek volledig veranderde. Ik was bekend met alle opwinding die deze grote componisten teweeg hadden gebracht, maar ik was volledig overweldigd door de simpele middelen die Kurtág nodig heeft om zijn eigen muzikale taal te creëren.’

_{Reinbert de Leeuw (foto Martine Simkovicova)}

Samen met Reinbert de Leeuw heeft het Asko|Schönberg in vele jaren een hechte band met de componist opgebouwd, en zich telkens opnieuw verdiept in zijn muziek. Tijdens dit festival is het ensemble op twee avonden van de partij onder leiding van Lin Liao.

Concerten