Kaija Sariaaho

Verbeelding die maar blijft klinken

Saariaho Festival - 13 t/m 16 maart 2025

Tekst: Jacqueline Oskamp voor Vriendenmagazine DichtbIJ

‘‘Een wonder van schoonheid en diepzinnigheid, tentatief en trefzeker, ingenieus en vanzelfsprekend, zowel rauw als feeëriek, nooit gratuit en altijd nieuw.’’ Zo typeerde de recensent van NRC Handelsblad de muziek van de Finse componiste Kaija Sariaaho (1952-2023), toen ze op 70-jarige leeftijd overleed. In maart 2025 eert het Muziekgebouw haar met een vierdaags festival in nauwe samenwerking met Asko|Schönberg en Saariaho’s uitgever.

Saariaho is een van de grootste componisten van 21e eeuw is, wier muziek niet alleen een groot publiek aanspreekt maar nog altijd meer luisteraars verdient – dat staat volgens programmeur Shane Burmania buiten kijf. Muziek beheerst haar bewustzijn van jongs af aan. ‘Mag het kussen uit?’ vraagt ze aan haar moeder als ze ’s avonds in slaap probeert te komen, niet beseffend dat het haar eigen verbeelding is die maar blijft klinken. 

Tijdens haar studie compositie aan de Sibelius Academie in Helsinki richt ze samen met haar collega Magnus Lindberg de groep Korvat Auki (Open je oren) op die een tegenwicht moet bieden aan het conservatisme in de Finse muziek. Letterlijk en figuurlijk gaat Kaija Saariaho haar eigen weg. In 1982 verlaat ze Finland om in het Duitse Freiburg bij de componisten Klaus Huber en Brian Ferneyhough te studeren. Het blijkt een tussenstation op weg naar Parijs, waar ze zich blijvend vestigt. 

Pas jaren later is Saariaho open over de werkelijke reden van haar vertrek: ‘Het belangrijkste was dat ik wegging uit Finland. In Finland voelde ik me eenzaam. Alles moest in een hokje passen en er was geen hokje voor vrouwelijke componisten.’ Een situatie die volgens haar is terug te voeren op het onderwijs: ‘Getalenteerde meisjes worden gestimuleerd om te musiceren, getalenteerde jongens om te componeren.’

_{Kaija Saariaho in IRCAM, 1982}

Verborgen klankaspecten
Haar interesse in de zogeheten spectrale muziek voert haar naar het IRCAM in Parijs, de studio voor elektronische muziek waar avant-gardist Pierre Boulez aan het hoofd staat. In de spectrale muziek staat de analyse van klank als natuurkundig fenomeen centraal: de boventonen en microtonen die zo tevoorschijn komen, kunnen bij het componeren weer uitvergroot worden. 
Saariaho legt zich toe op elektronische muziek als middel om die verborgen klankaspecten van een toon te benadrukken en te manipuleren. Ze ontwikkelt zich tot een specialist in de combinatie van akoestische en elektronische muziek, daarbij geholpen door de Franse componist Jean-Baptiste Barrière, haar muzikale geestverwant en technische rechterhand, met wie ze inmiddels is getrouwd. 

Ze beseft dat ze een eigen muzikale taal wil ontwikkelen. Saariaho: ‘Sommige componisten herken je al na drie maten. Zo’n persoonlijk idioom wilde ik ook.’ Ze bereikt dat door elementen uit verschillende tradities met elkaar te combineren: het contrapunt van Palestrina, het strikte denken van het serialisme en post-serialisme, het spectrale klankonderzoek, maar ook de Indiase en Japanse muziektraditie (‘Ik was op zoek naar microtonaliteit die natuurlijk klonk en niet als een slecht gestemd instrument.’). 

_{Kaija Saariaho (foto Andrew Campbell)}

Doorbraak als operacomponiste
Haar liefde voor de stem én de kennismaking met de ‘contemplatieve’ opera Saint François d’Assise van Olivier Messiaen (‘Als dat opera is, dan kan ik er ook een schrijven’) inspireren haar begin jaren negentig tot een opera-concept: L’amour de loin, over de middeleeuwse troubadour Jaufré Rudel. Ze stuurt haar voorstel naar diverse operahuizen en festivals, maar krijgt óf geen óf een negatief antwoord. Uiteindelijk zendt ze haar idee ook aan Gerard Mortier, intendant van de prestigieuze Salzburger Festspiele, die eerder muziek van haar heeft geprogrammeerd. Per ommegaande laat hij weten: ‘Het beste voorstel dat ik ooit onder ogen heb gehad. Ik wil het zeker doen!’ Saariaho: ‘Daarna was ik alleen nog in gevecht met mijzelf: hoe maak ik een opera die Salzburg waardig is?’ De uitvoering van L’amour de loin in Salzburg (2000) opende de deuren voor een succesvolle carrière als operacomponist, en markeerde tevens het begin van haar samenwerking met regisseur Peter Sellars en sopraan Dawn Upshaw. 

Nauwe samenwerking
Minstens even belangrijk als dit grootschalige werk – ze zal in totaal zes opera’s schrijven – is haar kamermuziek die ze vaak in nauwe samenwerking met de uitvoerders ontwikkelt. Illustratief is de vriendschap met haar landgenoot, de cellist Anssi Karttunen, die zich begin jaren tachtig gelijktijdig met Saariaho in Parijs vestigt. Niet alleen bellen ze veertig jaar lang dagelijks met elkaar, ze schrijft een substantieel oeuvre voor hem, variërend van solowerken tot celloconcerten. 

_{Anssi Karttunen (foto Irmeli Jung)}

De interactie met een uitvoerend musicus is voor haar essentieel: ‘Iemand die jouw sensibiliteit aanvoelt en je ideeën begrijpt.’ Zo’n inspirerende uitwisseling heeft ze met de (jazz)trompettist Verneri Pohjola, voor wie Saariaho haar laatste compositie schrijft: het trompetconcert HUSH (2023). De componiste is dan al ziek en krijgt bij de notatie hulp van Anssi Karttunen. Tijdens het Saariaho Festival brengt Verneri Pohjola de Nederlandse première van haar zwanenzang.

_{Verneri Pohjola (foto Teemu Kuusimurto)}

Concerten