Saariaho Festival

Asko|Schönberg zet meteen een begin- en een eindpunt neer in het openingsconcert van het Saariaho Festival. Graal théâtre voor viool en ensemble uit 1994 was een van Saariaho’s eerste succeswerken en het trompetconcert HUSH uit 2023 is haar zwanenzang. Het concert geschreven voor jazztrompettist Verneri Pohjola is op te vatten als een reis door haar leven. Een indringend werk dat in deze ensembleversie nog meer indruk maakt. 

‘Elk concert is een portret van de persoon voor wie het geschreven is’, zei Kaija Saariaho over HUSH. Ook Graal théâtre, haar eerste concert, is zo’n portret, geschreven voor Gidon Kremer. Inmiddels hebben Asko|Schönberg en violist Joseph Puglia het werk zo vaak gespeeld dat het geheel eigen is geworden. Mooi detail: de belangrijke trompetpartij in Graal théâtre keert terug in HUSH, haar laatste concert. 

Het succesvolle Finse strijkkwartet Meta4 geeft in een notendop de relatie van Saariaho met het strijkkwartet weer. Vanaf haar eerste werk voor strijkkwartet en elektronica, Nymphéa, tot het aangrijpende in 2006 geschreven Terra Memoria klinkt de liefde van Saariaho voor strijkers door. Even mooi als opmerkelijk is het contrast tussen Terra Memoria met de subtitel ‘voor de overledenen’ en Haydns zonnige Strijkkwartet op. 20 nr. 2. Een combinatie die Saariaho erg mooi vond.

Het in 2001 opgerichte Meta4 is uitgegroeid tot de belangrijkste advocaat van de strijkkwartetwerken van Saariaho. Hun opname van Fleurs de neige en Terra Memoria kreeg een jubelende recensie in BBC Music Magazine en The Times noemde Meta4 ‘het meest opmerkelijke strijkkwartet ooit gehoord’. Een portret van Saariaho’s werk voor strijkkwartet op het allerhoogste niveau.

Net als Kaija Saariaho vindt de Finse geluidskunstenaar Tuomas Norvio inspiratie in de natuur en in ‘gevonden geluiden’. Voor dit eerbetoon ontwierp Norvio een speciale set-up: hydrofoons die rondom het Muziekgebouw in het water hangen sturen live onderwatergeluid vanuit het IJ naar de Kleine Zaal. Dit unieke geluid vormt de basis voor Norvio’s elektronische soundscapes, in een letterlijk onderdompelende klankervaring. 

Tuomas Norvio heeft een achtergrond in elektronische muziek, uiteenlopend van sfeervolle ambient en soundscapes tot dansbare beats. Hij treedt nog altijd veel op in clubs, maar is ook actief als geluidsontwerper voor het theater en voor kunstprojecten. Hij werkte samen met veel kopstukken van de Finse muziek, van accordeonfenomeen Kimmo Pohjonen tot componist Esa-Pekka Salonen en violist Pekka Kuusisto. Daarnaast is Norvio permanente artist in residence bij het dansgezelschap Tero Saarinen Company in Helsinki.

Installatie Spatial variations for a Hank drum
Het geluid van de hydrofoons is ook onderdeel van Norvio’s installatie Spatial variations for a Hank drum in de Kleine Zaal, die buiten het concert om gratis te bezoeken is.

De beste manier om met het werk van Kaija Saariaho kennis te maken is misschien wel haar kamermuziek. Hier klinken haar lijnen van splinterglas en uit ijs geschaafde harmonieën in hun meest elementaire vorm, vaak in combinatie met uitwaaierende elektronische klanken. Het Collectief schetst deze geheel eigen droomwereld aan de hand van zeven belangwekkende werken die stuk voor stuk leiden tot ademloos luisteren.

Al sinds de oprichting in 1997 blinkt Het Collectief uit in de vertolking van hedendaagse werken. Sinds 2011 werkte het Belgische ensemble regelmatig succesvol samen met Reinbert de Leeuw. Zo kreeg de opname van de kamermuzikale versie van Mahlers Das Lied von der Erde de maximale vijf sterren in Trouw. Samen met sopraan Liesbeth Devos pakt Het Collectief nu met solistische bijdragen van de ensembleleden de magische klankwereld van Saariaho aan.

Het Helsinki Chamber Choir en Kaija Saariaho vormen een indrukwekkende twee-eenheid. In 2024 kreeg het koor nog een Grammy voor de cd Kaija Saariaho: Reconnaissance. Met een bloemlezing uit Saariaho’s meesterlijke koorrepertoire laten de zangers horen waarom. Vanaf haar allereerste koorwerk Suomenkielinen sekakuorokappale (1979) tot haar laatste, Reconnaissance (2020), straalt de klankwereld van Saariaho in haar in Nederland weinig gehoorde koorwerken. 

Gedurende haar hele carrière heeft Kaija Saariaho een bijzondere relatie gehad met stemmen. Ze schreef niet alleen diverse opera’s, met het in 2023 bij De Nationale Opera uitgevoerde Innocence als hoogtepunt, ze componeerde ook diverse stukken voor solostemmen en voor koor. Het Helsinki Chamber Choir behoort tot de beste kamerkoren ter wereld en is het aangewezen ensemble om deze kant van Saariaho voor het voetlicht te brengen. 

Sons of Chipotle is wat er gebeurt als twee vrije muzikale geesten de handen ineenslaan voor een ongebreidelde geluidsexpeditie. Stercellist Anssi Karttunen en alleskunner John Paul Jones zijn giganten binnen hun eigen domein. Gewapend met elektronica, mandoline, piano en cello ontmoeten ze elkaar in een staaltje hogere improvisatiekunst. Jones en Karttunen waren beiden goed bevriend met Kaija Saariaho en het wekt geen verbazing dat zij groot fan was van het duo.

Talloze componisten schreven nieuw werk voor Anssi Karttunen, en zo ook Saariaho, van wie hij verschillende stukken in première bracht. John Paul Jones, wereldberoemd als oprichter en muzikaal brein van Led Zeppelin, werkt al sinds de vroege jaren 60 als bandleider, arrangeur en componist met de meest uiteenlopende kunstenaars samen. Terwijl de wereld lijdt onder oorlog en grensmuren staan de Sons of Chipotle nadrukkelijk voor openheid en ontmoeting, zonder vooroordelen.

Trompettist Verneri Pohjola en slagwerker Mika Kallio scheppen een atmosferische, soms woeste klankwereld die het volmaakte pendant is van de Finse natuurfilm die tijdens het concert vertoond wordt. Animal Image van Perttu Saksa is een poëtische evocatie van het noordelijke landschap. Kaija Saariaho was zeer onder de indruk van dit Animal Image-programma. Het inspireerde haar tot haar laatste voltooide werk, het trompetconcert Hush, dat Pohjola in augustus 2023, kort na Saariaho’s dood, in première bracht.

Verneri Pohjola is een grote naam in de Europese jazz, die de kunst verstaat avant-gardistisch experiment toegankelijk te maken. Slagwerker Mika Kallio is een echte klanktovenaar met ruime ervaring in de free jazz. Hun intuïtieve muzikale benadering sluit naadloos aan bij de adembenemende zwart-witbeelden van filmmaker Perrtu Saksa, die een wereld voorbij taal en menselijke begrippen tonen. ‘De muziek is een uitnodiging om zelf een dier te worden,’ aldus de makers over Animal Image.