Rauw en kwetsbaar

Een gesprek met regisseur Jorinde Keesmaat

30 maart 2023

Tekst: Annie Levin
Foto's: Foppe Schut

Jorinde Keesmaat heeft naam gemaakt als regisseur van experimenteel en immersief theater. Haar onverschrokken muzikale ontdekkingstochten brengt ze in 2023 naar het Muziekgebouw als onderdeel van het Muziekgebouw Productiehuis, waaraan ze als stage director in residence is verbonden. Een logische stap, nadat ze in 2019 al de succesvolle double-bill Odysseus’ Women + Anaïs Nin van Louis Andriessen regisseerde in het Muziekgebouw

Of ze nu operazangers volledig uitput door ze op het podium met zakken aarde te laten gooien, of orkestleden – ook de mannen – uitdaagt hoge hakken te laten dragen tijdens het spelen van muziek van de 19e-eeuwse Franse componiste Louise Farrenc: regisseur Jorinde Keesmaat zoekt grenzen op en voegt fantasierijk theater toe aan ‘klassieke muziek’. 

Volgens Keesmaat is er “binnen klassieke muziek vaak nauwelijks theater- of podiumbewustzijn.” Met haar wortels zowel in de muziekwereld als in het theater, gelooft ze dat ze beide disciplines met elkaar kan verbinden en muziek op een nieuwe manier kan brengen. Voor 2023 staan twee producties gepland waarin ze dit in de praktijk brengt. SIN-EATER maakt ze samen met de Grammy-genomineerde componist David T. Little en The World’s Wife van de Britse componist Tom Green met het Ragazze Quartet.



Kwetsbaarheid
“Ik ben me ervan bewust hoe zwaar en hoe moeilijk het is, hoe kwetsbaar je bent als artiest”, zegt Keesmaat. “Ik denk dat dat besef heel nuttig is.” Doordat ze muziek kan lezen en begrijpen als een professioneel musicus, merkt ze dat musici haar als regisseur vertrouwen om hen naar ongebaande paden te leiden.

“Muziek bestaat altijd uit geschreven noten en maatnummers – het kan verstandelijk zijn, wiskundig en erg naar binnen gekeerd”, merkt Keesmaat op. Zelf ziet ze het als haar kerntaak de muziek – ook al is die abstract – echt te doorvoelen. Ze streeft ernaar om de muziek niet alleen cognitief, maar ook emotioneel en lichamelijk te ervaren nog voordat ze gaat regisseren.

“Als je jong bent en je zit op een conservatorium dan is alles erop gericht de muziek uit te voeren op een manier die de traditie voorschrijft. Wat bedoelt de componist? Hoe moet het gespeeld worden? Er zijn enorme dogma’s in de klassieke muziek”, vertelt Keesmaat. Maar de muziek zelf heeft die starheid niet. Die is eerder een “open bron naar ieders hart,” volgens Keesmaat. “Je hoeft er niet over te praten. Het raakt je of het raakt je niet.” Ze wil dat musici zich bij haar vrij voelen om los te komen van hoe muziek gespeeld zou moeten worden en zo rechtstreeks naar de kern te gaan. De noten loslaten en werkelijk delen met de luisteraar hoe muziek ons kan transformeren.

“Als je al die aannames over klassieke muziek laat varen, kun je op een andere manier een verbinding met de muziek aangaan. En dan ben je ook op een andere manier met het publiek verbonden”, legt Keesmaat uit



Muziek belichamen
Het is niet ingewikkeld: zangers, met name operazangers, dragen muziek vanzelf al fysiek uit. Als ze in een grote zaal staan, hebben ze de beschikking over veel verschillende karakters en emoties om de muziek over te brengen. Bij instrumentale, nieuwe of abstracte muziek is dat lastiger. Des te belangrijker is het voor Keesmaat als zij zich met abstracte muziek bezighoudt om die muziek een concrete uitdrukkingsvorm te geven. Een inherent onderdeel van Keesmaats creatieve proces lijkt dan ook om een orkest of koor te leren om muziek echt te belichamen op een manier die waarneembaar is voor het publiek. 

In Slaande Ovatie, een productie die zich afspeelde in een boksring, speelde Keesmaat met het idee van uitputting en performance, waarin twee pianisten steeds meer fysiek uitgeput raken. “Ze trilden, ze zweetten, ze ademden luid, ze gingen voorbij aan hun grenzen, aan hun eigen lichaam, aan wat ze gewend waren,” vertelt Keesmaat. “En dan speelden ze Bach – maar als daar deze hele reis aan voorafgaat speel je Bach op een heel andere manier.”

Zulke muzikale uitvoeringen, als uitvloeisel van echte, diepgewortelde lichamelijke ervaringen, vertrekken vanuit de unieke en betrokken wijze van regisseren die Keesmaat voorstaat. 

Vertrouwen, intuïtie en zonder ego
De zware maatschappelijke thema’s in Keesmaats voorstellingen, vragen erom dat je zowel de pijn en lelijkheid van het leven als de schoonheid en het plezier ervan laat zien. Dat stelt andere eisen aan uitvoerenden dan wat traditioneel opgeleide klassieke musici gewend zijn. Keesmaat wil doordringen tot de ware mens die achter de artiest schuilgaat en die op het podium tevoorschijn laten komen. Dat vraagt om een speciale band tussen regisseur en uitvoerende. Proberen om voorbij ieders ego te komen, zodat die rauw en kwetsbaar kan zijn in een veilige omgeving.

“Musici hebben allemaal een beeld in hun hoofd van hoe een klassieke zanger, een saxofonist of  een pianist zich zou moeten gedragen,” zegt Keesmaat. “Zij hebben hun maniertjes en handigheidjes waarvan ze denken dat die nodig zijn. Maar dat is zo niet oprecht. We zijn allemaal mensen en iedereen is anders.” Klassiek geschoolde musici zijn gewend om de eigen persoonlijkheid ondergeschikt te maken en om sterk beperkt te zijn in de improvisatiemogelijkheden. Keesmaat drijft de uitvoerenden juist in de tegenovergestelde richting. “Musici willen vaak dat ik ze vertel wat ze moeten doen, waar ze moeten staan en wat de betekenis van alles is. Ze willen op voorhand weten wat het resultaat zal zijn. Maar dat kan ik ze nooit vertellen.”

Keesmaat werkt vanuit een vooraf bedacht gedetailleerd concept, maar het eindresultaat hangt altijd af van de individuele uitvoerenden. Ze rekent erop dat de communicatie en het vertrouwen tussen haar en de musici tijdens repetities het mogelijk maken om het soort kwetsbaarheid te bereiken dat ze in haar producties nastreeft. Ze wil dat musici niet alleen “de boodschappers, de vertalers van de muziek zijn, maar dat ook hun persoonlijkheid op het podium staat en dat ze die delen.”

Het publiek betrekken
Producties van Keesmaat kunnen het publiek van zijn stuk brengen en zijn vaak zeer beladen. Sommige worden op ongewone locaties opgevoerd: het loading dock van een theater, een fabriek, een boksring. Allemaal bedoeld om een 21e-eeuws publiek te betrekken. Door zowel podium als uitvoerenden uit hun normale setting te halen, brengt Keesmaat het publiek dichterbij. Keesmaat bouwt aan een collectief bewustzijn bij haar publiek, om hen op een diepgravende manier de verbinding aan te laten gaan met de artiesten en hun successen en mislukkingen. 

“Traditioneel ervaart het publiek een afstand tot het podium en de uitvoerenden, is er nauwelijks een band. Ik vind dat heel raar”, zegt Keesmaat. “Hoe dichter je bij de uitvoerenden, hun ademhaling en hun zweet bent – denk ik –  hoe beter het is.”

Dit artikel is een voorpublicatie uit DichtbIJ nr. 5 (apr 2023), het magazine voor Vrienden van het Muziekgebouw.

Concerten