Tijdloos en menselijk

Een gesprek met violist Merel Vercammen en auteur Lisa Weeda

30 november 2023
door Wenneke Savenije

Samen met Lisa Weeda, die over haar Oekraïense familie schreef in haar bekroonde roman en bestseller Aleksandra, brengt Pyranello een tijdloos en menselijk verhaal. Het verhaal van Lisa’s eigenzinnige Oekraïense oudtante Klawa en haar kat Chorniy. Met muziek van Ligeti, Korngold en Bach, wiens Dona nobis pacem het laatste woord heeft in het programma VREDE.

'De oorlog doodt met de handen van onverschilligen’ 
– Halyna Kroek, Oekraïense dichter

Perspectief op Vrede
Bij de oorlog in Oekraïne voegde zich de oorlog in Gaza, twee keer de hel op aarde. Nemen jullie dat ook mee in het programma?

Lisa Weeda (LW): ‘De Russo-Oekraïense oorlog is de meest gedocumenteerde ooit. Nu geldt dat ook voor wat er in Gaza gebeurt. Het motto van Halyna Kroek, is volgens mij al vrij lang ontzettend van toepassing: we kijken toe vanaf een vredige plek, ondernemen weinig, vragen zelfs - zoals Trudeau al op 4 november - om ‘humanitaire pauzes’. Wat mij betreft is er dan een hele hoop mis. Als schrijver vraag ik me dan af: hoe schrijf ik iets wat op meerdere niveaus blijft hangen? Dat betekent zeker dat ik de afgelopen weken naar de tekst van VREDE kijk en denk: hoe kan ik al deze elementen en vragen rondom de oorlog tussen Israël en Gaza er nog in fietsen? En zeker: hoe kunnen we het publiek naar huis sturen met een gevoel waar ze misschien nog een nachtje van wakker liggen.’

Merel Vercammen (MV): ‘Toen ik van Lonneke van Straalen, de artistiek leider van Pynarello, nog voordat de vraag kreeg een programma voor de decemberperiode te bedenken, was de oorlog in Oekraïne nog niet begonnen. Toen die overal in het nieuws kwam, veranderde dat mijn idee voor het concert, hoezeer ik ook van kerstmuziek hou. Het voelde het voor mij ineens misplaatst om iets heel kerstachtigs voor te stellen. Ik had net het boek van Lisa gelezen en was enorm onder de indruk van haar poëtische stijl én van de manier waarop ze inzichtelijk maakt hoe oorlog doorwerkt van generatie op generatie, en het machteloze gevoel dat daarbij hoort. Terwijl voor mij - en ik denk veel Nederlanders met mij - géén vrede heel onbekend is. Ik wilde de waarde van 'vrede op aarde' gaan laten zien door het perspectief van het tegenovergestelde te laten voelen door het publiek. Om het niet alleen maar een loodzware avond te maken kan de muziek daarin ook verheffend zijn, troost bieden en de lagen van het verhaal meer inzichtelijk en invoelbaar maken. Tekst en muziek komen daarin hopelijk samen als kunstvormen die ons eigen perspectief op vrede bevragen...’ In een eerste brainstormsessie stelde Lisa zelfs voor het publiek letterlijk te laten werken voor vrede door ze de hele voorstelling op een gymtoestel te zetten - dat heeft het toch niet gehaald maar zoals Lisa zegt hopen we wel het publiek aan het denken te zetten. Om Tsjechov te citeren: ‘Kunst lost geen problemen op. Kunst hoeft ze alleen maar te signaleren.’’

Impact
We worden doodgegooid met (nep)nieuws, beelden, verhalen, talkshows enz., maar na een paar weken is het nieuwtje eraf en zie je de publieke verontwaardiging wegebben. Heeft kunst een grotere impact dan de kranten en het nieuws op social media? 

LW: ‘Kunst wint het niet van wapens, denk ik soms, dus misschien ben ik de verkeerde om dit aan te vragen. Maar wat kunst denk ik wel kan doen, is je een perspectief bieden, of zelfs, in alle rust, meerdere perspectieven naast elkaar zetten. Kunst kent een ander soort tijd: niet meteen, niet hapsnap-kort en clickbait. Kunst raakt iets wat op een andere manier blijft, denk ik, is van langere duur.’

MV: ‘Een indrukwekkende voorstelling, een mooi concert of een goed boek onthoudt je tientallen jaren en kan blijvende impact hebben. In dit geval is het idee dat de muziek het verhaal kan versterken en andersom, daarnaast is het bijwonen van de voorstelling een collectieve live-ervaring, wat de impact ook heel anders maakt.’

VREDE versus Aleksandra
In hoeverre stemt het verhaal van Vrede in grote lijnen overeen met de roman Aleksandra?

LW: ‘Beschouw de tekst voor VREDE als een nieuwe ster in het universum van Aleksandra. Ik wilde graag over mijn tante Klawa schrijven, die haar stad Odesa ontvluchtte in maart 2022, en toch een aantal keer terugkeerde, om uiteindelijk weer vrij veel in haar stad te verblijven. Zie de voorstelling als een brief tussen een oudtante en haar nichtje, ik spreek haar aan, haal herinneringen op, ga met haar naar de opera. En de kat Chorniy (‘zwart’) bestaat echt! Het is een ontzettend onvriendelijke en onvoorspelbare kat tegen onbekenden, maar tegen mijn oudtante is de kat over het algemeen zeer lief. Chorniy bleef in Odesa, als mijn oudtante er niet is zorgt de buurvrouw voor de kat. Mensen houden erg van hun dieren. Ik ving vorig jaar een Oekraïense vrouw en haar dochter op in huis. Die hadden hun enorm grote hond, Daphne, meegenomen. Het dier had een lange reis achter de rug, in volgepropte treinen, in auto’s van onbekenden, en kwam uiteindelijk in een huis vol onbekende geluiden terecht, dat kan niet goed zijn. Het dier was gestrest, schichtig en schrikachtig. Ik weet niet of dieren beter om kunnen gaan met oorlog dan mensen, maar er zijn genoeg videobeelden van zowel trillende mensen, kinderen als dieren. In Gaza maken sommige kinderen het momenteel tot hun missie om dieren te redden vanonder het puin. Wat ik met VREDE eigenlijk vooral wil zeggen is dat geen enkel wezen ooit onderhevig moet zijn aan oorlog.’

MV: ‘Ik heb Lisa uitgenodigd na het lezen van Aleksandra en vond het een heel mooi idee van Lisa om voor de voorstelling weer een ander personage uit haar familieverhaal uit te lichten. Om aan te sluiten bij het verhaal van Lisa en Klawa wilde ik per se muziek uit Meinacht van Rimsky-Korsakov in het programma, het leek me mooi om daarmee te openen. De Ouverture is daarvoor heel toepasselijk. Ik vond ook een prachtige aria uit deze opera, die goed aansluit bij de sfeer van een terugblik: Lisa die met haar oudtante naar de opera in Odesa gaat. We hebben de aria speciaal voor dit programma laten arrangeren voor zes strijkers en vijf blazers. Verder kwam ik in overleg met Lisa uit op muziek met bepaalde criteria om aan te sluiten op passages in haar verhaal, bijvoorbeeld ‘spannend en duister’, en daarvoor vond ik Ligeti’s Blaaskwintet (een geweldig stuk!) heel geschikt. We spelen ook een stuk met alleen de strijkers: een hectisch energiek deel van Korngold, een componist die zelf gevlucht is. Al die stukken speelt Pyranello uit het hoofd! We eindigen met Bachs Dona nobis pacem: Geef ons vrede, een vurige wens en hoop, maar ook een noodkreet aan het publiek – want is het niet de verantwoordelijkheid van ons allemaal om te streven naar vrede voor iedereen?’