Elisso Virsaladze komt!

1 maart 2023
Tekst: Rudy Tambuyser

Zondagavond 12 februari 2023 ging in Studio 4 van het Brusselse Flagey het dak eraf. Elisso Virsaladze speelde het laatste concert van de Piano Days, het intensieve, vierdaagse klavierfestival aldaar. De Georgische, afgelopen september 80 jaar geworden, bleek in bloedvorm en kreeg een minutenlange staande ovatie. Dat wil wat zeggen; het Brusselse publiek staat niet makkelijk recht. En niet alleen omdat het oud is.

Op 1 april is Virsaladze te gast in het Amsterdamse Muziekgebouw. Ze brengt hetzelfde programma als in Brussel, zij het enigszins aangevuld – de recitals van de Piano Days duren immers maar een goed uur. In Amsterdam hoort u niet alleen Mozarts Fantasia voor piano, Pianosonate nr. 14 en Variaties op Lison dormait en Chopins beide Nocturnes opus 27, maar bovendien de Wals nr. 19 en de Ballades nrs. 2 en 3 van die laatste.

Naar aanleiding van dit recital werd me gevraagd Virsaladze hier in te leiden. Dat is een plezier, maar ook een beetje dubbel. Naar mijn overtuiging behoort haar klavierspel tot het beste onder de levenden – tellen met één hand volstaat. Haar introduceren zou in een betere wereld niet hoeven. Mogelijk denkt u er na 1 april ook zo over.

Legende
Virsaladze was in de vroegere Sovjetunie al een legende, maar het is pas sinds 20 jaar, in de herfst van haar carrière, dat haar naam bij ons meer weerklank vindt. Dat is merkwaardig. In 1962 werd ze derde op de tweede editie van de Tsjajkovski-wedstrijd in Moskou. Het publiek schopte naar verluidt een rel omdat ze niet won (die eer viel Vladimir Ashkenazy en John Ogdon te beurt). Jaren later is ze er droogjes over: ‘Ik was niet rijp voor de eerste prijs. Het publiek veroorzaakte sensatie omdat het van sensatie houdt.’

Een jaar later nodigde een Amerikaanse agent haar uit naar Carnegie Hall in New York. Het regime liet haar niet gaan. Misschien omdat derde plaatsen de sovjetleiding – die nochtans geloofde in grote muzikanten als ‘ambassadeurs’ – niet interesseerden, misschien om andere redenen. De regelgeving omtrent reispermissie was achter het IJzeren Gordijn altijd schimmig. In 1973 was ze voor het eerst in onze streken te horen, toen ze op voorspraak van Bella Davidovitsj naar Amsterdam werd uitgenodigd.

Virsaladze zegt hierover: ‘Destijds vond ik het erg dat ik niet naar het buitenland kon. Maar echt geleden onder de isolatie heb ik nooit. Als je kunt spelen voor een prachtig publiek als dat in de Sovjetunie, dan heb je als muzikant eigenlijk wat je wilt. Ik besef dat nu beter dan toen. En het is zo veel musici overkomen. Het normale, harde leven van toen.’

Inderdaad ontbrak het haar nooit aan concertgelegenheid. Bovendien werd ze al jong assistente van grootheden zoals Yakov Zak en Lev Oborin, en is ze nog steeds een onvermoeibare pedagoge - in München ging ze jaren geleden op pensioen, maar aan het Tsjajkovski-conservatorium in Moskou en de Scuola di Musica di Fiesole geeft ze nog intensief les. Als jurylid in zowat alle belangrijke wedstrijden houdt ze de vinger aan de pols – en in de pap. Zelf werd ze opgeleid door haar grootmoeder, de destijds bekende pedagoge Anastasia Virsaladze en haar goede vriend Heinrich Neuhaus, de leraar van legendarische pianisten zoals Gilels en Richter.

Richter
In Richters concertaantekeningen, eind jaren ’90 gepubliceerd door Bruno Monsaingeon in ‘Richter, l’insoumis’, las ikzelf de naam Eliso Virsaladze voor het eerst. Weggemoffeld in een lange lijst van vaak cryptische notities, maar niet mis te verstaan. Richter, uitgerekend hij die door velen als de grootste pianist van de vorige eeuw wordt beschouwd, noteerde verbouwereerd dat Virsaladze’s techniek ‘verbijsterend volmaakt’ was, en dat ze wellicht ‘de grootste Schumannienne van onze tijd’ was.

Dat is haast hysterische lof, vergeleken met Richters vaak bikkelharde oordelen over collega’s. Maar Virsaladze relativeert het. Ze wijst op Richters subjectiviteit, en stipuleert dat ze hem met haar uitvoering van Schumanns Davidsbündlertänze eenvoudigweg aan hun leraar Neuhaus had herinnerd. Nostalgie, meer was het niet... (Er bestaan overigens ontroerende beelden van Virsaladze, die Richter op zijn sterfbed Poesjkin voorleest.)


^{Sviatoslav Richter}

Ontroerend, zoveel bescheidenheid, maar ze weet wel beter. Richters lofrede snijdt hout. Het lijdt immers weinig twijfel dat Virsaladze’s pianospel tot het allerhoogste behoort van wat vandaag nog live te horen is. Men zou zich, om dat te staven, kunnen uitputten in het zoeken en vinden van pianistieke argumenten, waarna de strijd tussen aanhangers en tegenstanders een aanvang kon nemen. Maar ik wil het hier eenvoudiger en fundamenteler houden.

Energie
Alle technische, communicatieve en inherent muzikale kwaliteiten die een musicus ideaal gezien heeft, laten zich in termen van energie beschrijven. Welnu, wie de dame ooit de hand heeft gedrukt en in de ogen gekeken, weet dat tegen een dergelijke natuurkracht, maar nét door wijsheid bedwongen, geen kruid gewassen is. Virsaladze heeft bovendien een diep begrip van de muziek als taal en als fenomeen, en een stijl die zich niet laat bediscussiëren omdat hij organisch uit dat begrip is gegroeid. Een fysiek talent dat bij momenten volstrekt onbegrijpelijk is. En ze houdt nog van muziek ook.

Ziedaar een groot mens en een grote musicienne. Heeft u kaartjes? Dan heeft u geluk.

Dit artikel verscheen eerder in Pianist (maart 2023)

Concert