'If you do this, what happens next?'
5 september 2024
door Jacqueline Oskamp
Elena Rykova is een componist die exact weet wat ze wil horen, en tegelijkertijd de uitvoerder alle ruimte geeft voor een eigen interpretatie. Juist die combinatie maakt dat musici uit alle hoeken van Europa en de Verenigde Staten graag met haar werken.
Speaking objects animated by a curious ear and an uncertain eye; the joy of discovery – the discovery of a joy.
Zo luiden de eerste regels van het poëtische statement waarmee de Russische componiste Elena Rykova (33) haar oeuvre introduceert. Wat een woordspelletje kan lijken is in haar geval de kern van haar artistieke praktijk: Rykova heeft een speelse geest en is getalenteerd in verschillende disciplines. Geluid, beweging, beeld en tekst – ze staan bij haar in een open verbinding en vormen samen een rijk universum, waarin ze de verbeelding de vrije loop laat.
Het plezier waarmee ze onderzoekt en creëert, verraadt de kunstenaar in Rykova. Of zoals trompettist Marco Blaauw, die haar opdracht gaf voor een nieuwe compositie voor zijn ensemble Monochrome Project, het formuleert: ‘Muziek ontstaat bij haar vanuit nieuwsgierigheid, vanuit vragen stellen. Niet: “Ik heb een idee en jullie moeten precies doen wat ik wil”, maar: “Als je dit doet, wat gebeurt er dan?’’’
Elena Rykova is een componist die exact weet wat ze wil horen en tegelijkertijd de uitvoerder alle ruimte geeft voor een eigen interpretatie. Juist die combinatie maakt dat musici uit alle hoeken van Europa en de Verenigde Staten graag met haar werken. Vanuit haar huidige woonplaats Lausanne vertelt ze in een Zoom-gesprek hoe ze die artistieke vrijheid – nu haar visitekaartje – heeft moeten bevechten. Opvallend genoeg komt Rykova, die in 1991 werd geboren in de Russische industriestad Oefa, zo’n 1500 kilometer ten oosten van Moskou, uit een gezin waarin ‘helemaal niemand’ naar muziek luisterde.
Rykova: ‘Ik heb begrepen dat mijn vader een goede stem had en dat hij van zingen hield, maar hij is overleden toen ik vijf jaar was, dus ik heb daar zelf weinig herinneringen aan. Omdat mijn vader muzikaal was, wilde mijn moeder graag dat ik een instrument leerde spelen. De eerste jaren op de muziekschool waren dus een soort eerbetoon aan mijn vader; tegelijkertijd heeft het Russische onderwijssysteem veel negatieve kanten en vergt het nogal wat van kinderen. De “gewone” muziekschool duurt zeven jaar en de meesten raken hun instrument daarna nooit meer aan.’
‘Ik ontdekte wat nieuwe muziek kan zijn, dat elk geluid muziek kan worden’ – Elena Rykova.
Elena Rykova (door Miri Davidovitz)
Elena Rykova was een begaafd pianiste en op haar dertiende stroomde ze door naar de ‘bijzondere’ muziekschool, die regulier en muziekonderwijs combineert en de kinderen klaarstoomt voor een loopbaan als professioneel musicus. Daar haalde ze haar diploma ‘uitvoerend musicus’ en volgde lessen directie en compositie. Toch ervoer ze de situatie in Oefa als beknellend. Ze werd gedrild in de Russische pianoschool die precies voorschreef wat mooi en lelijk is, door een leraar die haar tot de grond toe afbrak als ze niet speelde wat hij wilde horen; in een muzikale omgeving waarin moderne muziek was blijven steken bij de door de autoriteiten geliefde componist Rodion Sjtsjedrin (1932), een eigentijdse representant van de Russische romantische traditie; en ten slotte had Elena Rykova weinig perspectief op een carrière als concertpianist, legt ze uit: ‘Oefa is de hoofdstad van Basjkirostan en in die tijd kreeg de Basjkierse bevolking een voorkeursbehandeling. Een comité van de school ging elk jaar de provincie in op zoek naar jong talent. Ik ben deels van Tataarse afkomst en heb een Russische naam en voornaam. Mijn toekomst daar was een baan aan een muziekschool.’
Ze besloot zich aan te melden bij de compositieafdeling van het conservatorium in Moskou en wordt leerling van Joeri Kasparov. Rykova: ‘Dat was een heerlijke tijd, soms hoorde ik zes concerten per week. Er waren veel ensembles, ook uit het buitenland. Alles was zo open. Ik ontdekte wat nieuwe muziek kan zijn, dat elk geluid muziek kan worden. In Moskou onderging ik een explosie van indrukken. We hadden ook een interessant programma hedendaagse muziek in de Studio voor Nieuwe Muziek, maar desondanks worstelde iedereen in Moskou met die Russische traditie: hoe het materiaal te ontwikkelen, wat de juiste opvatting is over ritme, wat wel en niet mag. Ik heb er veel geleerd, maar de context van het conservatorium bleef benauwend. Ik vormde met andere componisten een groep waarmee we vrije improvisatie deden. We verkenden andere benaderingen van muziek, maar er waren aanvaringen met sommige leden van de compositieafdeling, omdat zij onze muziek niet wilden erkennen. Ik realiseerde me dat als ik mijn diploma wilde halen ik iets moest componeren toegesneden op de examens.’
In diezelfde tijd maakt ze het muziektheatrale werk The Mirror of Galadriel (2012), een experiment op het kruispunt van beeldende kunst en geluidskunst. Een man en een vrouw staan tegenover elkaar aan een tafeltennistafel, terwijl hun geabstraheerde silhouetten in real time worden geprojecteerd op de muur achter hen. Beiden hebben een tiental dennenappels die ze laten stuiteren, rollen of over het tafelblad schrapen – geluiden die, net als de ademhaling, versterkt uit de speakers klinken. De interactie tussen de twee spelers wordt bepaald door een ijzingwekkende spanning, extreme contrasten en het onvermogen elkaar te bereiken.
Met The Mirror of Galadriel reist Rykova af naar Nederland, waar ze deelneemt aan de Internationale Gaudeamus Muziekweek 2013, een belangrijke ontmoetingsplaats voor jonge componisten wereldwijd. Ze is de jongste componist ooit die de finale van de Muziekweek bereikt, maar voor haarzelf is het contact met geestverwanten het belangrijkst: het is de opmaat voor vele trips naar moderne muziekfestivals in het Westen.
Rykova: ‘Er ging een wereld voor me open toen ik hoorde hoe buitenlandse componisten over muziek praatten en wat voor muziek ze maakten. Ze hoefden niet in gevecht te gaan met hun leraren, ze hoefden niet hun mening te verdedigen tegenover een vijandige omgeving, ze konden de kunst maken waarin zij geloofden. Tegelijkertijd viel onze groep in Moskou uiteen, want een deel studeerde af. Ook in politiek opzicht ging het niet goed in Rusland: protesten werden neergeslagen, verenigingen werden verboden, waaronder Platform van de bekende theaterregisseur Kirill Serebrennikov. Dat was een ongelooflijk inspirerende plek, met niet alleen voorstellingen en concerten maar ook allerlei masterclasses en educatieve programma’s voor jonge componisten en kunstenaars.’
Elena Rykova (door Miri Davidovitz)
In 2015 besluit Rykova Rusland te verlaten en kiest voor de Hochschule für Musik und Tanz in Keulen, waar ze een jaar studeert bij de Duitse componist Johannes Schöllhorn. Het is in dat jaar dat Marco Blaauw, trompettist in het ensemble Musikfabrik, zijn eerste ervaring met de jonge Rykova opdoet tijdens een workshop voor compositiestudenten. ‘Ze stak er met kop en schouders bovenuit’, herinnert hij zich. Keulen is de springplank voor een steeds verder uitdijend werkterrein: Rykova krijgt opdrachten in Spanje, Duitsland, Oostenrijk, Nederland en Engeland, terwijl ze verhuist naar Boston en aan Harvard aan haar PhD werkt.
Voordat ze naar de Verenigde Staten verhuist schrijft ze 101% mind uploading (2015), dat achteraf een sleutelwerk in haar oeuvre blijkt te zijn. Voor het eerst sinds ze is geswitcht van piano naar compositie schrijft ze voor ‘haar’ instrument, de piano, haar oude liefde. Rykova: ‘Ik was opgeleid tot concertpianist, ik speelde Prokofjev, Sjostakovitsj, het grote Romantische repertoire. Het was een groot trauma voor mij om niet meer te spelen, want ik was gewend om acht tot tien uur per dag te studeren. Dat kon niet meer omdat ik zo veel andere dingen te doen had en daardoor ging mijn niveau snel omlaag. Ik moest er gewoon mee stoppen.’
In de toelichting op 101% mind uploading memoreert Rykova dat de piano voor haar verbonden is met fysieke pijn (overbelaste spieren) en mentale pijn (veroorzaakt door een ‘incompetente Russische docent die me jarenlang uitschold en vernederde’). Maar de piano is ook symbool van haar wedergeboorte: haar laatste pianoleraar Lev Frank leerde haar ‘hoe mijn handen te genezen, hoe te luisteren naar de resonantie van de geluiden, hoe kracht te vinden in de muziek zelf en hoe zelfs de meest krakkemikkige tingeltangel kan stralen en bloeien als ík het wil’. Ze noemt het ‘de kracht van de intentie’: je innerlijk een voorstelling maken van de klank, dat wat voorafgaat aan wat er in de realiteit klinkt.
In 101% mind uploading duiken drie musici, gekleed als artsen in de operatiekamer, in het binnenste van de vleugel. De snaren zijn geprepareerd met kleine magneten en de musici gaan met elektrische strijkstokken, pianosnaren en (slagwerk)stokken op zoek naar ‘Het Geluid’. Met chirurgische precisie onderzoeken ze het instrument: een rauw spectrum van aan snaar, hout en metaal onttrokken klanken. En zo valt in dit stuk alles samen: Rykova’s verleden als concertpianist, haar preoccupatie met klank, en een nauwgezette choreografie die ze met de levendigheid van een stripverhaal heeft vastgelegd in een grafische partituur – dit alles resulterend in een theatrale performance.
Vanaf dit moment tekent Rykova haar partituren met de hand. Niet alleen heeft ze meer en andere symbolen nodig dan het traditionele notenschrift, in toenemende mate gaat ze de partituur zien als een intermediair om de musici te inspireren. Zoals ze in een recent interview zei: ‘Een partituur is niet louter een functioneel object, ik wil dat mijn partituren de essentie van een stuk, zijn sfeer en karakter communiceren. Aangezien elk muziekstuk anders is, zien mijn partituren er ook heel verschillend uit.’
Met deze levendige klankscenario’s zijn diverse exposities ingericht, zoals bijvoorbeeld in 2022 gedurende het Festival de Cordes sur Ciel in Zuid-Frankrijk, waar het lokale museum voor moderne en hedendaagse kunst haar partituren tentoonstelde. ‘De mensen die naar het concert kwamen, konden overdag de grafische partituren bekijken. Tijdens het concert wil ik geen beeld projecteren, omdat onze visuele perceptie zo dominant is. Ik wil de aandacht van het publiek naar de muziek leiden.’
Voor bijna elke nieuwe compositie gaat Rykova samen met de musici op ontdekkingstocht. Op een YouTube-filmpje is te zien hoe ze met de Spaanse pianist Ricardo Descalzo de binnenkant van zijn vleugel aftast op zoek naar interessante geluiden, research voor het pianostuk Cositas Diminutas (2017). Als het even kan haalt ze het betreffende instrument in huis om het zich eigen te maken. ‘In het geval van hout- en koperblazers is dat lastig,’ geeft ze toe. ‘Ik heb bij vrienden wel masterclasses fluit en klarinet gedaan, maar het kost zoveel tijd voordat je een behoorlijke toon kunt produceren – dat vergt nu eenmaal een jarenlange training van de lipspieren – dat ik in die gevallen op de musici af ga.’
Trompettist Marco Blaauw, die een paar stukken van Elena Rykova heeft gespeeld, vindt haar manier van werken en noteren heel stimulerend. ‘Ze schreef in 2022 Whispering to the Stars voor trio – trompet, hoorn, tuba en elektronica – dat deels streng is genoteerd, deels intuïtief met grafische lijnen. Die lijnen waren voor ons duidelijk. Het was heel bevrijdend om een grafisch beeld te krijgen waarin je zelf mag bewegen. Je bent niet uren bezig met toonhoogtes te oefenen, maar je richt je op het maken van bewegingen.’
Whispering to the Stars - Interpretatieve notatie door Elena Rykova.
Een buitenmuzikale leidraad vormt de psychologische methode Internal Family Systems (IFS), waarbij de geest wordt opgevat als een meervoudige persoonlijkheid. Rykova: ‘Elk mens bestaat uit verschillende persona die soms tegengestelde dingen willen. Er kunnen conflicten ontstaan tussen die verschillende stemmen, soms clashen ze en ervaren we een gevoel van besluiteloosheid – een situatie die heel menselijk is. Je kunt ook de vergelijking maken met een kristal met verschillende facetten. Steeds als je de steen een beetje draait zie je een ander perspectief en daar doorheen zie je weer een ander facet. Het voelt natuurlijk om op die manier naar een ander persoon te kijken. En dat helpt mij om iemand te begrijpen en niet te reduceren tot “goed” of “slecht”. Vanuit muzikaal opzicht is ifs een andere manier om polyfonie en contrapunt te onderzoeken. Dat speelt zich niet alleen af tussen de instrumenten, maar ook binnen één instrument. Je kunt altijd op één aspect inzoomen en dat uitvergroten.
Het is een methode die zich goed leent voor een ensemble dat uit identieke instrumenten bestaat, zoals het Oefa Sextet (vernoemd naar Rykova’s geboorteplaats) dat in 2021 Asymptotic Freedom voor zes elektrische gitaren uitvoerde. Toen het concertleven stillag vanwege de covidpandemie werkte Rykova een vol jaar aan dit een uur durende stuk, waardoor ze nog meer dan anders de diepte in kon gaan. Thuis dook ze in de klankwereld van een met elastiekjes geprepareerde elektrische gitaar, terwijl ze via Zoom contact hield met de musici.
Ook bij de opdracht voor het uit acht trompetten bestaande Monochrome Project van Marco Blaauw zal Rykova de ifs-methode gebruiken. Een andere referentie is de compositie Thousand Splinters of a Human Eye die ze in 2017 schreef voor het Nederlandse rietkwintet Calefax plus vocaal ensemble. Het is een theatraal werk waarin de nodige humoristische elementen zijn verwerkt: een ‘bevroren’ en mooi uitgelicht toneelbeeld wordt verstoord door een fietser die laconiek het podium op rijdt.
